Климаттың өзгеруі дегеніміз не, ол планетаға және адамдардың өміріне қалай әсер етеді?

6 декабря 2022

Климаттың өзгеруі - соңғы жылдары әлемде ең көп талқыланатын тақырыптардың бірі. Бұрын осы жайлы тек ғалымдар ғана айтатын болса, қазір бұл әр елдің саясаткерлерінің күн тәртібіне еңгізіліп, бизнес өкілдері де, қарапайым халық та талқылайтын мәселеге айналды. Бұл мәселені маңызды деп санамайтын, сенбейтіндердің әлі де бар екенің айта кеткен жөн.Климаттың өзгеруі - соңғы жылдары әлемде ең көп талқыланатын тақырыптардың бірі. Бұрын осы жайлы тек ғалымдар ғана айтатын болса, қазір бұл әр елдің саясаткерлерінің күн тәртібіне еңгізіліп, бизнес өкілдері де, қарапайым халық та талқылайтын мәселеге айналды. Бұл мәселені маңызды деп санамайтын, сенбейтіндердің әлі де бар екенің айта кеткен жөн.

Біз негізгі сұрақтарды, фактілерді және жаһандық климаттың өзгеруі бойынша терең зерттеулерге сілтемелерді жинадық, осылайша сіз тақырыпты өзіңіз зерттеп, өз қорытындыңызды жасай аласыз!

Климаттың өзгеруі дегеніміз не?

Климаттың өзгеруі - құрғақшылыққа, дауылға, су тасқынына, су тапшылығына, жаппай өрттерге, теңіз деңгейінің көтерілуіне, мұздықтардың еруіне және биологиялық әртүрліліктің жоғалуына әкелетін температура мен ауа райының ұзақ мерзімді өзгеруі. Бұл өзгерістер табиғи жағдайлармен де (күн белсенділігінің ауытқуы) адам әрекетімен де байланысты. Көмір, мұнай және газ сияқты қазбалы отындарды жағу парниктік газдар шығарындыларын тудырады, бұл өз кезегінде күн денесін ұстап қалады және оның температурасын арттырады.

Парниктік газдар және парниктік эффект дегеніміз не?

Парниктік газдар - бұл көрінетін диапазонда мөлдірлігі жоғары және орташа және алыс инфрақызыл диапазондарда сіңіру қабілеті жоғары газдар. Ғаламшарлардың атмосферасында мұндай газдардың болуы парниктік әсерге , яғни - планета бетіндегі температураның жоғарылауына әкеледі. Жердің негізгі парниктік газдары көмірқышқыл газы (көмірқышқыл газы, СО2), метан (CH₄), озон (O₃) және т.б. Парниктік газдардың негізгі көздері энергетика, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік және қалдықтарды өңдеу болып табылады. 1990 жылдан бастап жаһандық көмірқышқыл газының (СО2) шығарындылары шамамен 50%-ға өсті.

Климаттың өзгеруі адамдардың өмірі мен денсаулығына қалай әсер етеді?

Климаттың өзгеруі адамдардың денсаулығына, азық-түлік қауіпсіздігіне және аштыққа, баспанаға, жұмысқа және қауіпсіздікке әсер етеді. Климаттың өзгеруіне байланысты кейбір адамдар басқа жерлерге көшуге мәжбүр. Климаттың өзгеруінің салдары ауаның ластануы, ауру, экстремалды ауа райы жағдайлары, мәжбүрлі қоныс аудару, азық-түлік қауіпсіздігі және психикалық стресс арқылы адам денсаулығына зиян келтіреді.

Қандай халықаралық құжаттар климаттың өзгеруіне байланысты мәселелерді шешуге бағытталған?  

Рамочная конвенция Организации Объединенных Наций об изменении климата и Парижское соглашение. ( Біріккен Ұлттар Ұйымының климаттың өзгеруі жөніндегі негіздемелік конвенциясы және Париж келісімі.)

Климаттың өзгеруін азайту үшін не істеуге болады?

Климаттың өзгеруіне қарсы күрестің негізгі бағыттары бар;

- шығарындыларды азайту немесе климаттың өзгеруінің адам өміріне немесе мүлкіне ұзақ мерзімді тәуекелі және қауіптілігін жою немесе азайту үшін кез келген басқа шаралар (митигация);

- климаттың өзгеруінің зардаптарына бейімделу шараларын әзірлеу, оларды қаржыландыру және іске асыру.

Климаттың өзгеруіне бейімделу дегеніміз не?

Бұл адамдарды, олардың үйлерін, кәсіпорындарын, өмір сүру құралдарын, инфрақұрылымды және табиғи экожүйелерді қорғайтын шаралар. Қиыншылықтарды болдырмау үшін мұндай шараларды алдын ала жоспарлау маңызды. Мұндай шараларды әзірлеу кезінде климаттық қауіптерге қарсы тұру үшін ресурстары аз халықтың осал топтарына ерекше назар аудару қажет. Алғашқы бағыттардың бірі адам өмірі мен мүлкін сақтауға көмектесетін табиғи апаттар туралы алдын ала хабарлаудың сапалы жүйесін құру болуы керек. Сондай-ақ, дақылдардың жаңа сорттарын пайдалану шығымдылықтың төмендеуін болдырмауға көмектеседі.

Митигация дегеніміз не?

Митигация (алдын алу) – климаттың өзгеруінің адам өміріне немесе мүлкіне төнетін ұзақ мерзімді тәуекел және қауіпті жою немесе азайту үшін қолданылатын кез келген әрекет.

Климаттың өзгеруімен күресу үшін сіз не істей аласыз?

Климаттың өзгеруімен күресу үшін үкіметтің шешіміне байланысты маңызды шаралар қабылдалу қажет. Дегенмен, әрбір адам климаттың өзгеруіне байланысты экологиялық проблемаларды шешуге өз үлесін қоса алады:

- қоғамдық көлікпен, велосипедпен және жаяу көбірек жүріңіз;

- ұшақтарда аз ұшыңыз;

- өсімдік тағамдарын көбірек жеңіз

- қалдықтардың мөлшерін азайтыңыз(қалдықтарды бөлек жинауды енгізіңіз);

- жаңартылатын энергия көздерін пайдалану арқылы(күн, жел);

- үйіңізді оқшаулаңыз

- электр энергиясын үнемдеу арқылы

- суды үнемдеңіз

- жауапты тұтынушы болып, жергілікті өнімді сатып алу арқылы;

- тамақты сырап қылмаңыз

- аз киім сатып алып, ұзағырақ киіңіз;

- ағаштар мен гүлдер отырғызыңыз;

- Климаттың өзгеруі туралы ақпарат таратыңыз.

Гендерлік теңдік пен климаттың өзгеруі қалай байланысты?

Әйелдерге климаттың өзгеруі мәселелері бойынша шешім қабылдауға мүмкіндік беру тұрақты даму мен гендерлік теңдік үшін маңызды. Әйелдер дағдарысқа бірінші болып жауап береді, көбінесе жаңа бастамалар мен шешімдерге ашық. Климаттық дағдарыс бар теңсіздіктерді күшейтіп, әйелдердің денсаулығына, қауіпсіздігіне және өміріне қауіп төндіреді. Табиғи апаттар кезінде әйелдердің ақпаратқа қолжетімділігінің, қозғалыс еркіндігінің, шешім қабылдау өкілеттігінің, ресурстар мен оқытудың шектелуіне байланысты жарақат алу ықтималдығы жоғары. Климаттың өзгеруіне және табиғи апаттарға байланысты әйелдер мен қыздардың денсаулығына қауіп төніп тұр, осыған байланысты қызметтер мен медициналық көмекке қол жеткізуі шектеледі және ана мен бала денсаулығына қауіп төнеді.

Тұрақты даму мақсаттары қандай және олар климаттың өзгеруімен қалай байланысты?

Тұрақты даму мақсаттары кедейлік пен кедейлікті жоюға, теңсіздік пен әділетсіздікке қарсы тұруға, планетаны қорғауға және барлық адамдар үшін бейбітшілік пен өркендеуді қамтамасыз етуге бағытталған жаһандық деңгейде қабылданған мақсаттар болып табылады. 2030 жылға дейін 17 негізгі бағыт таңдалды, оларды іске асыру елді өмірдің барлық негізгі салаларын тұрақты дамытуға және осы әлемдегі әрбір адамға қатысты жаһандық мәселелерді шешуге әлеуетті түрде әкелуі мүмкін. Климаттың өзгеруімен күрес тұрақты даму мақсаттарының бірі болып табылады және оған тікелей байланысты.

1. Кедейшілікті жою.
2. Аштықты жою.
3. Салауатты өмір салты және салауаттылық.
4. Барлығына сапалы білім беру
5. Гендерлік теңдік.
6. Таза су және канализация.
7. Қымбат емес және «таза» энергия.
8. Лайықты еңбек және экономикалық өсу.
9. Инфрақұрылымды, инновацияны дамыту.
10. Теңсіздікті азайту.
11. Тұрақты қалалар мен қауымдастықтар.
12. Жауапты тұтыну және өндіріс.
13. Климаттың өзгеруімен күрес және оның салдары.
14. Теңіз экожүйелерін сақтау.
15. Жердегі экожүйелерді сақтау.
16. Бейбітшілік, әділдік және тиімді институттар.
17. Тұрақты даму үшін серіктестік.

Тұрақты даму үшін серіктестік. Климаттың өзгеруі Қазақстанға қалай әсер етеді?

Ғалымдардың болжамы бойынша, Қазақстан климаттың өзгеруіне байланысты шөлейттену, орманды және далалық аумақтардың өрт қаупінің артуы, мұздықтардың азаюы, ауылшаруашылық аймақтарын дамыту жағдайларының нашарлауы сияқты проблемаларға тап болады. Республиканың шығыс және оңтүстік-шығыс таулы аймақтарында көшкін, сел, қар көшкіні, су тасқыны, дауылдық жел, аяз және құрғақшылық сияқты табиғи апаттардың саны артуы мүмкін. Сондай-ақ климаттың өзгеруі топырақ сапасының нашарлауына әкеледі. Қазақстан қазірдің өзінде су ресурстарының тапшылығын бастан кешіруде және болжамдарға сәйкес, 2040 жылға қарай су ресурстарының айтарлықтай тапшылығына тап болуы мүмкін. Экономиканың барлық дерлік саласы суға тәуелді болғандықтан, оның республика аймақтарындағы тапшылығына байланысты ЖІӨ төмендеуі мүмкін. Климаттың өзгеруі өзендердегі судың азаюына әкеледі. Ауаның орташа жылдық температурасы көтерілуде.

Қыста жылымықтардың саны мен ұзақтығы артады, топырақтың қату тереңдігі азаяды, сондықтан еріген су топыраққа түсіп, өзендерді толтырмайды. Жылы бұлақ судың булануына және атмосфераға енуіне әкеледі. Соның салдарынан өзендердің режимі өзгеруде. Қазірдің өзінде Жайық , Тобыл, Іле, Ертіс және Есіл өзендерінің тайыздануы байқалады. Сондай-ақ мұздықтармен қоректенетін трансшекаралық Іле өзеніне 80% тәуелді эндорейлік Балқаш көлі ағын су мен климаттың өзгеруіне осал.

Соңғы 60 жылда Іле-Алатау мұздықтары, сондай-ақ Орталық Азияның басқа да тау жоталары ауданы бойынша жылына орта есеппен 0,73-0,76%-ға және көлемі жағынан жылына шамамен 1%-ға қысқаруда. Бұл қарқындар болашақта да жалғаса беретін болса, онда мұздықтардың басым көпшілігі осы ғасырдың соңына қарай толығымен еруі мүмкін. Жоңғар мұздық жүйесі 2080 жылы, Солтүстік Іле мен Алтай 2085 жылға қарай жойылып кетуі мүмкін.

Қосымша ақпарат алу үшін хабарласа аласыз:

- Мартин Зелинка, martin.zelinka@arnika.org, +420 720 208 217;

- Ирина Игнатович, irina.ignatovich@ecomuseum.kz, +7 7212 50-45-61 (62), +7 705 759-99-09;

- Қазақстан Республикасындағы Еуропалық Одақтың делегациясы, delegation-kazakhstan-pic@eeas.europa.eu.